عاشورا، تبلور عزت و کرامت انسان بخش هشتم گونه های کرامت انسان در قرآن

عاشورا، تبلور عزت و کرامت انسان

بخش هشتم

 گونه های کرامت انسان در قرآن 

(#شفیعی_مطهر)

در گفتمان قرآن کریم به دوگونه از کرامت برای انسان تعبیر شده است:
الف. کرامت ذاتی: «ولقد کرمنا بنی ءادم و حملنهم فی البر و البحر و رزقنهم من الطیبت و فضلنهم علی کثیرٍ ممن خلقنا تفضیلاً». (اسراء، 70)

ب.کرامت ارزشی یا اکتسابی: «إنّ أکرمکم عندالله أتقاکم». (حجرات، 13)

 

 کرامت ذاتی انسان: کرامت ذاتی کرامتی اعطایی از جانب خداوند سبحان برای همه آدمیان است،یعنی در این نوع از کرامت همه انسان ها درآن برابرند و در آن نسبت به یکدیگر امتیاز ندارند و از این حیث درحقوق عمومی و اجتماعی با هم برابرند.
این کرامت برای همه انسان ها وجود دارد و مادام که آن را با اراده خود از طریق ارتکاب جنایت و خیانت بر خویشتن و دیگران از خود سلب نکنند، شایسته تکریم اند. بر اساس دلالت صریح آیه مزبور،خداوند انسان را ذاتاً مورد تکریم قرارداده است و همه انسان ها باید این کرامت را برای همدیگر به رسمیت بشناسند و خود را در برابر آن مکلف ببینند. به تعبیر زحیلی:

«اسلام مردمان را برادر و همکار در راه حق و حقیقت می خواهد، نه این که گروهی را بندگان گروهی دیگر و برخی را حاکم بر دیگران قرار دهد و هیچ کس را بر نژاد بر دیگری امتیازی نیست».(زحیلی، 142-، ص 8)
پس درکرامت ذاتی،خداوند انسان را به گونه ای آفرید که در مقایسه با دیگر موجودات از لحاظ ساختمان وجودی از امکانات و مواهبی برخورداراست که حاکی از عنایت ویژه خداوند به نوع انسان است و همه انسان ها از هر رنگ و نژاد و جنس از آن بهره مندند و خداوند بعد از آفرینش انسان چنین فرمود: 

«ثمّ أنشأناه خلقاً ءاخر فتبارک الله احسن الخالقین». (مؤمنون، 14)
آیات متعدد دیگری نیز بر کرامت ذاتی انسان دلالت دارند که به اجمال به آن ها اشاره می شود:
-1 علم به اسماء:انسان تنها موجود شایسته شناخت اسمای حسنای الهی است؛

«وعلم ءادم الأسماء کلها ثم عرضهم علی الملئکه فقال أنبئونی بأسماء هؤلاء إن کنتم صدقین». (بقره، 31)
-2 خلافت: انسان از نگاه قرآن کریم وجودی جامع دارد که او را شایسته مقام خلافت کرده است؛

«و إذ قال ربک للملئکه إنی جاعل فی الأرض خلیفه...». (بقره، 3-)
-3 تسخیر آسمان و زمین برای انسان؛

«و سخرلکم ما فی السموات وما فی الأرض جمیعاً». (جاثیه، 13)

-4 بصیرت بر خویشتن و ملهم بودن بر خیر وشر؛

«بل الإنسان علی نفسه بصیره». (قیامت، 14) 

و «فألهمها فجروها و تقواهها». (شمس، 8)

 

 کرامت اکتسابی (کرامت عندالله): در نگاه انسان شناسی اسلامی که برآمده از نگاه وحیانی به انسان است،رسیدن به قرب الهی ـ که کمال نهایی انسان قرب الی الله است ـ بر تقوا تکیه دارد؛ یعنی هرچه توشه تقوا فزونی یابد، انسان در رسیدن به جوار الهی موفق تر خواهد بود و خداوند نیز گرامی ترین انسان ها را در نزد خویش کسی معرفی کرده است که از تقوی،بیشترین بهره را اندوخته باشد؛ یعنی به کارگرفتن تمامی نیروهای مثبت و ارزش های متعالی و تلاش کردن،درمسیر پیراسته سازی روح و جان و جسم از آلودگی ها و آراستگی خویشتن خویش به زیور علم و عمل صالح و ایمان کامل.
کرامت اکتسابی آن منزلت و جایگاهی است که انسان در سایه اختیارخود به آن دست می یابد و این کرامت اختصاص به عده خاصی ازانسان ها دارد که در زندگانی خود به کمالات اختیاری دست پیدا می کنند. (رجبی، 1379، ص 129)
هرچند آیه 13 سوره حجرات بر کرامت عندالله تأکید دارد. اما بخش اول همین آیه شریفه تأکید بر برابری انسان ها با وجود اختلاف درجنس و نژاد دارد «إنّا خلقناکم من ذکرٍ و انثی و جعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا»؛ (حجرات، 13) و هرگونه امتیازی را در زندگی اجتماعی لغو می کند؛ اما تقوا را ملاک برتری قرار می دهد و هشدار می دهد که این ملاک امتیاز عندالله است.
به یقین انسان ها در کرامت اکتسابی (عندالله) یکسان و برابر نخواهند بود؛ چرا که این عرصه ای است که باید مجاهدت نمود و به اختیارخود به کمالات اختیاری دست یافت.به تعبیر علامه جعفری: 

«اگرمتفکری یا مکتبی ادعا کند که همه انسان ها در برخورداری از حق کرامت و شرف انسانی یکسانند و هیچ تفاوتی با دیگری ندارند، قطعاً سخنی نامفهوم می گوید. آیا معقول است که علی بن ابی طالب با ابن ملجم هواپرست و جنایتکار بزرگ تاریخ بدون تفاوت،ازحق کرامت و شرف انسانی برخوردار باشند؟» 

(جعفری، 1379، ص 356)
نکته دیگراین که راز کرامت انسان در این آیه شریفه به صراحت بیان نشده است؛ اما ادامه آیه «ولقد کرمنا بنی ءادم»، بیانگر راز کرامت انسان است،چرا که منشأ استیلای بشر بر امکانات موجود درجهان همان عقل و اندیشه اوست.

انسان به پشتوانه این توانایی است که بر مواهب طبیعی سلطه می یابد و حقایق اشیاء را درک می کند. (زحیلی، 1422ق، ج 3، ص 1372) به تعبیر ثعالبی برترین چیزی که مورد تکریم قرارگرفت، عقل است که بدان معرفت خداوند سبحان به دست می آورید و انسان کلام الهی را درک می کند و از نعمت هایش بهره مند می گردد. (ثعالبی، 1418، ج 3، ص 487) 

 به تعبیر علامه طباطبایی،سر تکریم آدمی به عقل است، که به هیچ موجود دیگری داده نشده است. (طباطبایی، 1363، ج 13، ص 215) اگر چه دراین میان برخی راز کرامت انسان را امور دیگری برشمرده اند.

برخی معیار کرامت انسان را روح او می دانند که جنبه ملکوتی انسان را تأمین می کند. (جوادی آملی، 1385، ص 83) و برخی نیز راز کرامت را، روح انسان علاوه بر امتیازات جسمی و مجموعه ای از استعدادهای عالی و توانایی بسیار برای پیمودن مسیرتکامل به طور نامحدود دانسته اند. (مکارم شیرازی، 1374، ج 4، ص 2241) و برخی تکریم انسان را به اندام موزون و قامت راست و برخی به این که انسان تنها موجودی است که می تواند غذای خود را با دست بخورد و ... دانسته اند. (بغدادی، 1415، ج 3، ص 138) معتقدان به این نکته که رمز و راز کرامت انسان به عقل اوست و استدلال آنان به این که لازمه بهره مندی انسان از جهان هستی
و تسلط بر آن،و حتی به کارگرفتن دین در زندگی و حفظ کرامت دیگرن و رابطه صحیح با پروردگار و...از کارکردهای عقل است و آیات متعدد قرآن بر اندیشه کردن انسان تأکید کرده اند و نیز برعدم اندیشه او در نظام هستی را مورد مذمت قرار داده اند. به کاربردن واژه هایی چون اولوالالباب، اولوالنهی، لعلکم تعقلون و... نشان از آن دارد که انسان اندیشمند، مخاطب کلام وحیانی است و روایات فراوانی که بر ارزش اندیشیدن و تفکر و تدبرتأکید دارند، گویای این حقیقت است. پس می توان با مجموع آیات و روایات،راز کرامت انسان بما هو انسان را در عقل وی دانست،اگرچه این اعتبار در رویکرد اجتماعی و حقوقی و دنیوی به انسان است.

ادامه دارد...