همبستگی اجتماعی در نگاه اسلام /10 #شفیعی_مطهر

همبستگی اجتماعی در نگاه اسلام /10

#شفیعی_مطهر

5. نقش (محبت) در همبستگی اجتماعی

فارابی بر این باور است که احساس به ‌عنوان عامل پیوند اجتماعی نقش اثر‌گذاری دارد و این احساس، حاصل روابط و تعاملات اجتماعی بر مبنای باور‌ها، ارزش‌ها و هنجارهای مشترک اجتماعی است. وی بر عامل پدید‌آورنده وفاق اجتماعی، محبت و عامل ثبات و پایداری آن و عدالت تأکید می‌کند.

  فارابی معتقد است محبت گاهی به طبع است، همانند محبت والدین به فرزند و گاهی به اراده است. منشأ محبت ارادی به امور ارادی است. این امور عبارتند از: اشتراک در فضیلت و دست‌یابی به منفعت و لذت. 
برخی دانشمندان اسلامی معتقدند که در جامعه آرمانی، محبت در درجه اول با اشتراک در فضیلت حاصل می‏ شود و اشتراک در فضیلت، نتیجه باورها و اعمال مشترک است، ولی باورهای مشترک که سزاوار است مردم در آن اشتراک داشته باشند، سه بخش است: 
الف) اشتراک در مبدأ؛ 
ب) اشتراک در منتهی؛‏ 
ج) اشتراک عقیده در بین مبدأ و منتهی‏.
«اشتراک عقیده در مبدأ، اشتراک در امر باری‌تعالی‏ است و اشتراک عقیده در منتهی، اتفاق نظر در ارتباط با سعادت انسان است و اشتراک عقیده میان مبدأ و منتهی، اشتراک عقیده درباره افعالی است که به ‌واسطه آن ها خوش‌بختی انسان به‌ دست آید. چنانچه اهل مدینه فاضله، در این اندیشه‏ ها هم‌‌نظر باشند و این اتفاق نظر با افعالی که به واسطه آن ها سعادت به ‌دست می‌‌آید، تکمیل شود، محبت پدید خواهد آمد. از سوی دیگر، چون مردم در کنار یکدیگر زندگی می‏ کنند، برخی که نیازمند دیگران‌ هستند، به یکدیگر سود می‏ رسانند. محبت ناشی از منفعت هم به ‌دست خواهد آمد. آنان به‌ دنبال اشتراک در فضیلت و بذل نفعی که به یکدیگر می‏ رسانند، طبعاً از یکدیگر لذت می‏ برند و در پی آن محبت نیز حاصل می‏ شود».  (ابونصر فارابی، 1986 م: 70 و71).
خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب اخلاق ناصری می‌نویسد: 
چون ایشان را بالطبع متوجه کمال آفریده اند، پس بالطبع مشتاق آن تألف باشد و اشتیاق به تألف محبت بود.  
(نصیرالدین طوسی، 1362 : 258)
به ‌طور کلی، احساسات و عواطف، عاملی برای ایجاد همبستگی اجتماعی به‌ شمار می‌رود و عواطف در جامعه اسلامی، محصول پیوند متقابل اعضای جامعه در سایه ایمان و اعتقاد به خدا و عمل به دستور‌ها و قوانین دینی است.

( مصباح یزدی، 1378: 94.)

بنابراین، می‌توان ادعا کرد که محبت، مهم‌ترین عامل برای ایجاد بستر همبستگی اجتماعی است.
آیاتی در قرآن وجود دارد که به این نظریه اشاره دارد. برای نمونه در قرآن می‌خوانیم: 
وَ أَلّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ ـ لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی اْلأَرْضِ جَمیعًا ما أَلّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لکِنّ اللّهَ أَلّفَ بَیْنَهُمْ. (انفال:63)
اگر همه آنچه را در زمین است، هزینه می‌کردی، نمی‏ توانستی میان دل‌هاشان الفت ایجاد کنی، ولی خداوند میان آن ها الفت داد. 
اشاره قرآن به محبت به ‌عنوان مقوله ‏ای احساسی و عاطفی، بسیار اهمیت دارد. بر اساس این دیدگاه، محبت برآمده از اشتراک در باور‌ها (اشتراک در مبدأ و منتهی) بر پایه عمل به دستور‌ها و هنجارهای دینی (اشتراک بین مبدأ و منتهی‏) است و از ارکان اصلی جامعه و از ویژ‌گی‌های اصلی هم‌بستگی اجتماعی به ‌شمار می ‏آید. محبت، دوستی و وابستگی‏ های عاطفی بیشترین اثر را در ایجاد هم‌بستگی اجتماعی، در برابر نظام هنجارها و نظام ارزش‌ها به همراه دارد، به ‌گونه‏ ای که بدون نوعی وابستگی عاطفی، نظم هنجاری نیز ممکن نخواهد بود، بلکه پایه نظم هنجاری بر اساس احساس تعلق به جمع، دوستی و اعتماد متقابل اجتماعی گذاشته شده است.

(چلبی ،مسعود ، 1357: 98-101.)

 

6. نقش عدالت در ایجاد همبستگی اجتماعی

برخی دانشمندان اسلامی، افزون بر محبت، عدالت را نیز سبب همبستگی ‌اجتماعی می‏ دانند. پیش از این گفته شد که فارابی، محبت را عامل ایجاد همبستگی اجتماعی و عدالت را عامل ثبات و پایداری آن می‌داند. خواجه ‌نصیر نیز همانند فارابی معتقد است:
محبت موجب به‌ وجود آمدن وفاق اجتماعی طبیعی بوده و برخورداری از وابستگی‏ های عاطفی است که اصلی‏ ترین عنصر از شاخصه‏ های مهم در ایجاد وفاق اجتماعی می ‏باشد. در حالی‌که عدالت موجب به ‌وجود آمدن وفاق اجتماعی صناعی است و آن را از وابستگی‏ های عاطفی محروم می‏ سازد و به جامعه‌ای غیرطبیعی مبدل می‏ سازد.(خواجه نصیرالدین طوسی، : 258 و 259)
البته در اجتماعات کوچک، همبستگی اجتماعی طبیعی کارآتر است، ولی در اجتماعات بزرگ، همبستگی اجتماعی صناعی اثر‌گذارتر است.
بنابراین، این گروه از عالمان معتقدند که عدالت اجتماعی سبب بقا و پایداری و استمرار همبستگی اجتماعی، به ‌ویژه در اجتماعات بزرگ می‌شود.

 ادامه دارد...

@amotahar   گاه گویه های مطهر چشم به راه نگاه پژوهشگر شماست