همبستگی اجتماعی در نگاه اسلام /13

همبستگی اجتماعی در نگاه اسلام /13

 #شفیعی_مطهر

الف) معاشرت مؤمنان با یکدیگر

تـضـاد مـنافع، برتری‌خواهی، تنگ‌چشمی و محدودیت نعمت‌ها و ثروت‌ها، همبستگی اجتماعی را تهدید می‌کنند و گاهی کار را به جایی می‌رسانند که به صلح و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز آسیب می‌‌رسانند و کسانی را کـه بـر اثـر خـلقـت و طـبـیـعـت، هـمـزاد و هـمـراه هم هـسـتـند، در برابر هم قرار می‌دهند.
اسلام برای آن که چنین خطری را رفع کند، راه‌کارهایی را پیشنهاد داده است که یکی از مهم‌ترین آن ها طرح ایده برادری است. خداوند نخست وضعیت نابسامان پیش از اسلام را یادآور می‌شود. سپس می‌گوید: 

وَ أذْکُرُوا نِعْمَتَ أللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أََعْدَاءً فَألَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأََصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوانًا... .(آل عمران: 103)
نـعـمـت خـدا را بـر خـویـشـتـن بـه یـاد آوریـد کـه دشـمـن یـکـدیـگـر بـودیـد و او مـیـان دل‌های‌ شما، الفت ایجاد کرد و به برکت نعمت او برادر شدید.

ب) طبقه‌بندی مؤمنان در معاشرت با یکدیگر

اسلام با طرح درجه‌های برادری، بهترین راه­کار را برای به ثمر نشستن همبستگی اجتماعی پیشنهاد کرده است؛ زیرا هیچ‌گاه افراد نسبت به دیگران احساس یگانه ­ای ندارند. برخی خویشاوندند و برخی بیگانه و بعضی‌ها دوست قدیمی‌اند. اگر قرار بود، فرد نسبت به همه مسلمانان، تکالیفی یکسان داشته باشد، این طرح شکست می ­خورد. ازاین ­رو، خداوند با توجه به شناختی که از انسان‌ها داشت، بهترین راه­کار؛ یعنی طبقه‌بندی کردن افراد را در روابط اجتماعی برگزید.

ج) وظایف مؤمنان در معاشرت با یکدیگر

اسلام برای آن که این طرح، ضمانت اجرایی داشته باشد، دستورهایی داده و تکلیف‌هایی معیّن کرده است. یکی از تفاوت‌های اساسی اسلام با دیگر مکتب‌های بشری، در نوع ضمانت اجرایی آن است. مکتب‌های بشری، بیشتر می‌کوشند تا حد امکان از ضمانت اجرای رسمی و دولتی استفاده کنند، در حالی‌که اسلام تلاش دارد از نظارت اجتماعی درونی و غیررسمی سود جوید.  امتیاز این ضمانت اجرایی آن است که به پلیس و دادگاه نیاز ندارد. افزون بر این‌، در خلوت و مکان‌هایی که پلیس حضور ندارد، کارآیی دارد.
بنابراین، اسلام، حقوقی را برای مؤمنان نسبت به یکدیگر وضع کرده است که بسیار اهمیت دارد. رعایت این حقوق بر همه مسلمانان و مؤمنان واجب است و در صورتی که نادیده گرفته شود، عذاب اخروی را در پی خواهد داشت. فردی که حقوق برادر مؤمنش را ادا نکند، دچار عذاب وجدان می‌شود و این عذاب وجدان، احتمال تکرار آن را می‌کاهد.

یک ـ اهمیت ادای حقوق برادران دینی

بی‌گمان، پرداخت حقوق مردم در همه زمینه‌ها و به­ شکل عام و فراگیر، از اصول شریعت اسلامی است و در سخنان پیشوایان اسلام، با تعبیر‌های نغزی بر آن تأکید شده است. 

دو ـ نکوهش پای­مال کردن حقوق

بـه هـمـان نـسـبـت کـه بر رعایت حقوق در اسـلام، پافشاری شده، نادیده انگاشتن حق مردم، با عنوان‌های تکان‌دهنده‌ای، ناپسند شمرده شده است .

د) تعاون و همکاری اجتماعی

یکی از مسائلی که سبب تقویت هم‌بستگی اجتماعی می‌شود، تعاون و همکاری افراد جامعه است. دورکیم، تعاون و همکاری را همان تقسیم کار اجتماعی می دانست. تقسیم کار در کلی‏ ترین کاربرد خود عبارت است از تقسیم یک شغل به اجزایی که هر یک از آن ها از سوی اشخاص به ­طور جداگانه انجام می ‏گیرد. (جولیوس گولد و ویلیام ل.کولب، 1376 : 255.)

قرآن می فرماید:

وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الاِْثْمِ وَالْعُدْوانِ وَاتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدیدُ الْعِقابِ. (مائده: 2) 
و [هـمـواره] در راه نـیـکـی و پـرهـیزکاری با هم تعاون و همکاری داشته باشید و [هرگز] در راه گناه و تعدی همکاری نکنید و از [مخالفت فرمان ] خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است.

یک ـ اهمیت همکاری و تعاون اجتماعی در نگاه بزرگان دین

تعاون اجتماعی به دلیل نقش محوری آن در همبستگی اجتماعی، از جایگاه ویژه‌ای در اسلام برخوردار است، به­‌گونه‌ای که پیامبراکرم (ص) آن را از موردهایی می­ دانست که رعایت نکردنش سبب بی‌دینی و خروج جامعه از مدار ولایت خداوند می‌شود و عذاب الهی را پدید می‌آورد.
ایشان در این باره می ­فرماید:

مـَنْ أَصـْبـَحَ وَ لایـَهْتَمُّ بِأَمْرِ الْمُسْلِمینَ فَلَیْسَ مِنَ الاِْسْلامِ فِی شَیءٍ وَ مَنْ شَهِدَ رَجُلاً یُنادِی یا لَلْمُسْلِمینَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ مِنَ الْمُسْلِمینَ. (بحارالانوار: 21.)
هرکس چنین شود که به امور مسلمان‌ها همت نگمارد، چیزی از اسلام در او نیست و کسی که شاهد بـاشـد انـسـانـی فـریاد می­ زند و از مسلمانان کمک می طلبد، ولی به او کمک نکند، جزو مسلمانان نیست.

دوـ مهم‌ترین مصداق‌های همکاری اجتماعی

 همکاری اجتماعی در اجرای حق یکی از مصداق‌های خیر و پرهیزکاری، اجرای حق و عدالت است. همکاری در مبارزه با باطل و اجرای حق، یکی از مورد‌هایی است که همبستگی اجتماعی را در پی دارد.
امیرمؤمنان علی(ع) این‌گونه مشارکت را جزو حقوق واجب الهی برشمرده است و می‌فرماید:
لَکِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ … التَّعَاوُنُ عَلَی إِقَامَةِ الْحَقِّ بَیْنَهُمْ.

 ( صبحی صالح: 334.)
بخشی از حقوق واجب الهی بر بندگان این است که… برای اجرای حق در میان خود همکاری کنند.

ادامه دارد...