همبستگی اجتماعی در نگاه اسلام / 14

همبستگی اجتماعی در نگاه اسلام / 14

 

3. روابط گروه‌های اجتماعی

گروه‌های اجتماعی شامل گروه‌های خانوادگی، خویشاوندی، قومی، (هم‌ملیتی) است. اسلام برای هرکدام از این گروه‌های اجتماعی، سفارش ویژه‌ای دارد که برخی از آن ها را بررسی می کنیم:

 الف) روابط مؤمنان با مؤمنان و کافران

وقتی هویت اجتماعی شکل می‌گیرد که مرزهای اجتماعی مشخص باشد و مرزها هنگامی مشخص خواهد شد که افراد خودی‌ها را بشناسند و نسبت به آن ها مهربان باشند و از دشمنان فاصله بگیرند و در صورت لزوم، با آن ها خصمانه برخورد کنند. قرآن با تأکید بر این دو عامل؛ یعنی جاذبه خودی‌ها و دافعه بیگانگان، خواسته است تا هر چه بیشتر در شکل‌گیری وفاق اجتماعی مطلوب بکوشد. 

 ب) روابط مردم با حکومت اسلامی

مهم‌‌ترین عنصر همبستگی اجتماعی، نوع پیوند مردم با حکومت است. حضرت علی(ع) در خطبه‌ای این مسئله را زیر عنوان «حق الوالی علی الرعیه و حق الرعیه علی الوالی» بیان فرمود.

( صبحی صالح :333 و334 و  سید رضی: 528 و 529)

  حضرت علی(ع) پیش از هرچیز تأکید می‌کند: 
باعظمت‌ترین حقوق الهی، حق حاکم بر مردم و حق مردم بر حاکم است … و آن را نظام تشکل و پیوند آنان قرار داد و مایه عزت دینشان؛ پس کار مردم به نتیجه نمی‌رسد و راه اصلاح نمی‌پیماید, مگر به صلاح حاکم و حاکم کارش به انجام نمی‌رسد، مگر به استقامت مردم. پس اگر مردم حق حاکم را ادا کنند و حاکم حق مردم را ادا کند، مسیرهای روشن دین هموار و نشانه‌های عدالت معتدل و برپا و سنت‌ها در مجرای خود به جریان می‌افتد. در نتیجه, زمانه اصلاح می‌شود و دولت استمرار و بقا می‌یابد و دشمنان از تسلط بر جامعه ناامید می‌شوند، ولی زمانی‌که این‌ دو حق یکدیگر را رعایت نکنند, به این معنا که رعیت بر حاکم غالب شود یا حاکم ظلم و تعدی روا دارد، کلمه جامع آن ‌دو مختلف می­ گردد و پراکندگی در جامعه نفوذ می­ کند و ستم رواج می ­یابد و بیداد خواهد کرد و فساد و تباهی در دین زیاد خواهد شد و طوق سنت‌ها رها می­ گردد. در این زمان, به هوا و هوس عمل می­ شود و احکام الهی معطل می ­ماند و اختلالات و بیماری‌های نفسانی رو به فراوانی می‌گذارد… پس در این هنگام, افراد صالح, خوار خواهند شد و اشرار مورد احترام قرار خواهند گرفت. 

( صبحی صالح :333 و334 )

یک ـ خیرخواهی و پند حاکمان و یاری آن ها در اجرای حق

حضرت علی(ع) در ‌این‌ باره می‌فرماید:
آنچه از حقوق خداوندی که بر بندگانش واجب است، خیراندیشی، نصیحت و خیرخواهی به قدر طاقت و هم­یاری برای برپا داشتن حق در میانشان است. 

[در اینجا ممکن است کسی بپرسد که حاکم نیاز به خیرخواهی از مادون خود ندارد که حضرت در جواب می‌فرماید:] 

و هیچ انسانی هر اندازه هم دارای مقامی بزرگ در حق و فضیلت و پیشرو در دین باشد، از کمک و یاری شدن در عمل به آن حقی که خداوند بر او مقرر فرموده است، بی‌نیاز نیست. همچنین هیچ انسانی هر اندازه هم که مردم او را حقیر و پست بشمارند و چشمان آنان او را به خواری بنگرند، پست‌تر از آن نیست که انسان‌ها را در ادای حق یاری کند یا خود او شایسته یاری باشد.(همان: 334.)

دو ـ خودداری حاکمان از فخر‌فروشی و غرورورزی

امام علی(ع) می­فرماید:
قطعی است که از زشت‌ترین حالت زمام‌داران نزد مردمان صالح این است که مردم درباره آنان گمان فخر‌فروشی و غرور ‌ورزی داشته باشند و وضع شخصیتی آنان بر کبر مبتنی شود. من اکراه دارم از این که در ذهن شما این گمان خطور کند که من مدح و تمجید و شنیدن درود را دوست می‌دارم. خدا را سپاس می‌گویم که چنین نیستم… گفت‌وگویتان با من مانند گفت‌وگو با جباران روزگار و ساختگی نباشد و در برابر من از تسلیم و خویشتن‌داری که در برابر نیرومندان پرخاشگر دارید, بپرهیزید. هرگز از بیان گفتار حق به من یا مشورت با من برای اجرای حق خویشتن‌داری نکنید. من بالاتر از آن نیستم که خطا کنم و در کاری که انجام می‌دهم, از ارتکاب خطا در امان نیستم، مگر آن که خداوندی که مالک‌تر از من به من است، کفایتم کند.

سه ـ تعاون و یاوری بر ادای آن

حاکم باید خیرخواه مردم باشد و مردم نیز خیرخواه حاکم. حاکم, خیرخواهی خود را در کارهای عمرانی و رشد معنوی مردم و مردم, خیرخواهی خود را با نصیحت کردن نشان دهند.

 نکته مهمی که این حدیث شریف بدان تأکید کرده «حُسنُ التَّعاوُن» است، نه «تعاون». مردم و حکومت نه تنها باید خیرخواه یکدیگر باشند، بلکه باید به یکدیگر یاری رسانند. دولت باید بکوشد بارهایی را از دوش مردم بردارد و مردم هم باید همه کارها را بر عهده دولت نگذارند، بلکه با دولت همکاری کنند و دولت را از خود بدانند. 
با توجه به عواملی که حضرت علی(ع) می‌فرماید، همکاری میان مردم و دولت پدید خواهد آمد و همبستگی اجتماعی شکل خواهد گرفت.

                                 دئر کسب رضای حق موفق باشید 

                                                    سیدعلیرضا شفیعی مطهر

-----------------------------------------------------------------------------------------

منابع و مآخذ

۱ - قرآن کریم 

۲- آرون،ریمون (۱۳۷۰)، مراحل اساسی اندیشه در جامعه ‏شناسی، ترجمه: باقر پرهام، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی،  چ ۲

۳- آزاد ارمکی،تقی (۱۳۷۶)، اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان، تهران، سروش ، چ ۲

۴- آوینی،سید مرتضی (۱۳۷۸)، آغازی بر یک پایان، تهران، ساقی

 ۵- ابن خلدون (۱۳۶۶) ، مقدمه، ترجمه: محمدپروین گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،  ج ۱

۶- اچ ترنر،جاناتان (۱۳۷۱)، پیدایش نظریه جامعه ‏شناسی، ترجمه: عبدالعلی لهسایی‌زاده، شیراز، فرهنگ

۷ - ادیب،محمدحسین (۱۹۶۳)، الروابط الاجتماعیه فی الاسلام، تهران، مکتبه النینوی الحدیثیه

۸ - استانفورد کوهن،آلوین (۱۳۶۹)، تئوری‌های انقلاب، ترجمه: علی‌رضا طیب، تهران، قومس،  چ 1، به نقل از: 
Chalmers Johnson, revoloutionary change, P Boston, 1966, P.42.

۹ - بشیریه ،حسین (۱۳۷۴)، انقلاب و بسیج اجتماعی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،  چ ۱ 

۱۰ - تنهایی ،ابوالحسن (۱۳۷۱)، درآمدی بر مکاتب و نظریه‏ های جامعه‏ شناسی، تهران، مرندیز،  چ ۱ 

۱۱ - پیترورسلی(۱۳۸۹)، نظم اجتماعی در نظریه ‏های جامعه‏ شناسی 

۱۲ - جانسون ،چالمرز (۱۳۶۳)، تحول انقلابی، ترجمه: حمید الیاسی، تهران، امیرکبیر ، چ ۱

۱۳ - چلبی،مسعود (۱۳۵۷)، جامعه ‏شناسی نظم، تهران، نشر نی

۱۴ - دهخدا، علامه علی اکبر ،لغت نامه دهخدا، به نقل از: فرهنگ فارسی معین، دکتر محمد معین

۱۵ - دورکیم، امیل(۱۳۶۹) ، درباره تقسیم کار اجتماعی، ترجمه : باقر پرهام، بابل، نشر کتاب‌سرای بابل،  چ۱

۱۶ - روشه،گی (۱۳۷۶)، جامعه‌شناسی تالکوت پارسونز، ترجمه: عبدالحسین نیک‌گهر، تهران، مؤسسه‌ فرهنگی انتشارات تبیان،  چ ۱

 ۱۷ - ریترز،جورج(۱۳۸۲) ، نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران، انتشارات علمی، چ ۲ 

۱۸ - صبحی، صالح، نهج البلاغه ،قم، انتشارات دارالهجره، بی­تا

۱۹ - طوسی، خواجه نصیرالدین (۱۳۶۲)، اخلاق ناصری، ترجمه: مجتبی‏ مینوی و علی‌رضا حیدری، تهران، خوارزمی، چ ۱

۲۰ - فارابی،ابونصر (۱۹۹۱م)، کتاب آرای اهل المدینة الفاضلة، بیروت، دارالمشرق،  چ ۶

۲۱ - فارابی،ابونصر (۱۹۸۶م)، فصولٌ منتزعة، بیروت، دارالمشرق، چ ۲

۲۲ - کلینی، محمد بن یعقوب(۱۳۶۵) ، اصول کافی ،تهران، دارالکتب الاسلامیه،  ج۲

۲۳ - کوزر،لوییس (۱۳۶۸)، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران، انتشارات علمی،  چ ۱ 

۲۴ - مجلسی ، علامه محمد باقر  ، بحارالانوار،پایگاه اطلاع رسانی علامه مجلسی،http://www.majlesi.net/

۲۵ - مصباح یزدی، تقی (۱۳۷۸) ، معارف قرآن (7)، اخلاق در قرآن، انتشارات مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی  ، چ 1،ج۳ 

۲۶  - مصباح یزدی،محمد‌تقی (۱۳۷۷)، آموزش فلسفه، سازمان تبلیغات اسلامی، چ 8 ،  قم، ج ۱

۲۷ - وبر، ماکس (۱۳۷۱)، اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری، ترجمه: عبدالمعبود انصاری، تهران، سمت