یک نامه تاریخی با دغدغه های مدرنیسم

یک نامه تاریخی با دغدغه های مدرنیسم
 

این نامه به تاریخ چهاردهم شهر ذی الحجه الحرام سال  1294 قمری (143 سال پیش)توسط ناظم الملک در لندن تحریر یافته و به عنوان نامه های رسمی به تهران ارسال شده است.

در پشت آخرین صفحه آن ناصرالدین شاه به خط خود نوشته است:

ان شاءا … تعالی این پاکت را در حضور ملکم خان باز نمایید و خوانده شود،در ایران فهمیده نمی شود.

متن نامه چنین است:

جناب رفیق !فدایت شوم. می خواهید بدون طول و تفصیل بنویسم که چه باید کرد؟

جواب بنده از این قرار است:

از خلق فرنگستان صد کرور پول بگیرید و از دول فرنگستان صد نفر معلم و محاسب و مهندس و صاحب منصب و...بخواهید.
 
این صد نفر معلم و صاحب منصب را در تحت ده نفر وزیر ایرانی مأمور نمایید که  وزارتخانه ها و کل شقوق اداره دولت را موافق علوم این عهد نظم دهند.

از ممالک فرنگستان بیست کمپانی بزرگ به ایران دعوت نمایید و به آن ها امتیازات بدهید که صد کرور تومان دیگر به ایران بیاورند و مشغول شوند به احداث معظم که در زبان فارسی اسم هم ندارند.

و به توسط این کمپانی ها راه های آهنی ایران را از چندین جا شروع کنید.

در هر یک از ممالک ایران بانک های تجارتی و بانک های ملکی و بانک های زراعت بسازید.

معادن و آب ها و جنگل های ایران را موافق همان اصول که در جمیع دول معمول است، به کار بیندازید.

دیوانخانه های تجارتی ما را موافق قواعدی که مقتضی تجارت این عهد است، نظم بدهید.

رسوم و شرایط تقسیم و تحصیل مالیات ما که الآن از جمله علوم عمیق دنیا شده است، موافق این علوم تغییر و  ترتیب تازه بدهید.

گمر ک های داخله ما را به کلی موقوف نمایید.

یک اداره مخصوص ترتیب بدهید از برای خالصجات ما به توسط این.

مسئله پول ایران را که یکی از اسباب ناگزیر زندگی ملت و الآن معایب آن علاوه بر خرابی تجارت مایه افتضاح دولت شده است، نظم بدهید.

هزار نفر شاگرد به فرنگستان بفرستید .نه این که مثل سابق هر کدامی دو سه زن بگیرند.

بلکه تا ده سال در مدرسه های آنجا محبوس بمانند، به طوری که ثلث آن ها در زیر کار بمیرند و باقی دیگر آدم شوند. اصول کار این ها هستند.کارهای کردنی این ها هستند.

تنظیماتی که فرنگستان از سفر همایون متوقع بود، این ها هستند.

شکی نیست که اگر کسی جرأت بکند و این مطالب را در مجلس وزرای ما به زبان بیاورد، همه متفقاً حکم بر سفاهت گوینده خواهند کرد و لیکن جناب شما که در حق بنده هنوز فی الجمله حسن ظنی دارید ،باید در اینجا بعضی توضیحات را به دقت گوش بدهید.

خیالات و کارهای فرنگستان عموماً به نظر ما اغراق و عجیب و بی معنی می آیند.
چرا؟سببش این است که ما در ایران هوش و ذهن و فراست طبیعی خود را با علوم دنیا به کلی مشتبه کرده ایم.جمیع آن مطالب علمی را که عقلای سایر ملل به جهت تحصیل آن عمرها صرف می کنند، ما می خواهیم درایران بدون هیچ زحمت و به هوش و ذهن طبیعی خود در آن واحد درک کنیم. این طرز تحقیق ما یک وقتی چندان عیب نداشت .اما حالا به کلی معیوب است.

کارهای دنیا یک وقتی ساده بود و هر کس معنی آن ها را به حکم هوش و ذهن طبیعی می توانست به سهولت درک نماید.
مهندسی عهد هوشنگ، حسابدانی حسن صباح و وزارت کریم خان زند چندان عمق و امتیازی نداشت که فراست طبیعی نتواند معنی آن ها را بفهمد و لیکن در این عهد تازه به واسطه ترقیات علوم چندان اسباب و معانی عجیب بروز کرده که هوش طبیعی بدون علم کسی هرگز قادر به ادراک آن ها نخواهد بود.

هوش و ذهن بی علم چگونه می تواند بفهمد که محالات تلقراف و تصویر عکس را چطور ممکن ساخته اند.

هوش و ذهن مستوفی های کابل چطور می تواند قبول کند که در فرانسه دو سه نفر وزرای خود را در یک سال دوهزارکرور پول قرض کردند.

این ها مطالبی هستند که به جهت فهمیدن دقایق آن ها یک عقل سلیم باید اقلاً سی سال مشغول چندین علوم مختلف باشد.

ما در ایران از جمیع آن علوم تازه که قانون به کارهای فرنگستان دارد ،بی خبر هستیم .یعنی در هیچ مدرسه ای و در هیچ کتاب آن علوم را درس نخوانده ایم. ولیکن این بی عملی ما هیچ تقصیر نیست.

وزرای سایر دول نیز از اغلب این علوم بی خبر هستند. تکلیف وزرا به هیچ وجه این نیست که دارای جمیع علوم باشند. نکته واجب این است که هوش و ذهن شخص خود را با علوم دنیا مشتبه نکنند.

در انگلیس یک دستگاهی هست که قدرت و امنیت و جان و ملت انگلیس بسته به آن است و این دستگاه عبارت است از وزارت بحریه.

در این اوقات انقلاب و احتمال جنگ عمومی خواستند این دستگاه را محکم تر و معتبرتر کنند. چه کردند؟ یک شخصی را آوردند وزیر بحری کردند که هرگز در خدمات بحریه و عسکریه نبوده و از اوضاع دریا و کشتی اصلاً اطلاعی ندارد. به همین طور اغلب می بینیم بر سر دستگاه های بزرگ چنان آدم ها مأمور می شوند که از علوم مخصوصه آن دستگاه به هیچ وجه بویی نشنیده اند. با وصف وزرای بی ربط ، چطور می شود که نظم امور این ها ساعت به ساعت در ترقی است؟ سببش همان است که عرض کردم.

وزرای فرنگستان هوش و ذهن خود را با وسعت علوم دنیا مشتبه نمی کنند.

هر علمی را که در مدرسه تحصیل نکرد ه اند ،بدون خجالت می  گویند ما این علوم را نخوانده ایم و به حکم این اعتراف حکیمانه همیشه تحقیق مسائل عمده را رجوع به اصحاب علم مخصوص می نمایند.

برخلاف این رسم فرنگستان، ما در ایران تحقیق جمیع مسائل را منحصراً رجوع به هوش و ذهن شخصی خود می کنیم.

در هر کار هوش و سلیقه شخصی خود را حَکَم مطلق قرار می دهیم. علم و تحصیل از برای ما هیچ است. مسائل علمی که از آن عمیق تر و مشکل تر نباشد ،حکم آن را در آن واحد جاری  می کنیم. هیچ لازم نیست از وزرای ما بپرسند که این علوم و کمالات را در چه زمان و در چه کتاب تحصیل کرد ه اید. چون هوش و ذهنی که دارند کافی است. جمیع علوم را نخوانده می دانند.   "نمی دانم" و" نخوانده ام "در زبان ایشان کفر است. دانستن جزو منصب است. خیال می کنند که اگر احیاناً در یک مسئله بگویند نمی دانم، شأن و منصب شخص آن ها به کلی خواهد رفت.

قسم می خورم که در میان این صد نفر فرنگی که در تهران هستند، یک نفر نیست که جرأت بکند بگوید من اکونومی پولتیک می دانم، اما جمیع اهل درب خانه ما کل این علوم را در سینه خود مضبوط دارند.

اگر از سفرای انگلیس و فرانسه بپرسید: بانک را چطور ترتیب می دهند؟ یقیناً بلاتأمل جواب خواهند داد که این مطلب علوم مخصوص لازم دارد و ما نخوانده ایم و نمی دانیم. اما اگر این مسئله را رجوع به مجلس وزرا نماییم ،نه تنها جمیع وزرا بر کل دقایق آن احکام قطعی جاری خواهند کرد ،بلکه فراش های خلوت ما نیز جمیع معایب آن رادر آن واحد خواهند شکافت.

ارسطو که یکی از اعاظم عقول دنیا محسوب می شود، هرگاه حالا زنده بشود با جمیع عقول خود نمی تواند بدون تحصیل علوم تازه بفهمد استقراض دولتی یعنی چه، اما شهاب الملک مرحوم و امثال غیر مرحوم او با علم نخوانده همه نکات این علم را کاملاً می دانند.

دول فرنگستان به جهت ترقی علوم اکونومی پولتیک کرورها خرج می کنند و چندین هزار نفر عمر خود را در تحصیل این علوم تلف می نمایند تا این که چند نفر اکونومیست پیدا می شوند.

در ایران هیچ احتیاج به این نقل ها نیست. ما همه اکونومیست کامل هستیم. بانک و را ه آهن و علوم مالیه و علوم اداره همه در نظر ما مثل آب سهل و روشن است.

مادامی که در ایران وضع تحقیق ما این است، مادامی که وزرای ما همه علوم را نخوانده می دانند ،بدیهی است که در ایران هیچ کار تازه ممکن نخواهد بود.

پس چه باید کرد؟

اولاً آن فضول های احمق که می گویند ما همه این کارها را فهمیده و همه این علوم را می دانیم -باید آن ها را ازمجلس وزرا بیرون کرد.

ثانیاً آن اشخاص باشعور که می گویند ما از این علوم بی خبر هستیم ،ولی اجرای این کارها را موافق عقل از برای ایران واجب و ناگزیر می دانیم- باید دست این اشخاص را بوسید و ایشان را مأمور کرد که این قبیل کارها را مجرا بدارند.

سرتان را به تأسف حرکت می دهید و آهی می کشید که این ناظم الملک ساده لوح چرا به این شدت از اوضاع ایران بی خبر است.

مضمونی که می خواهید به من جواب بنویسید این است که: ای رفیق اینجا ایران است. اینجا ملک اسلام است .(صد باد صبا اینجا بی سلسله می رقصند). مستوفی ها صد نوع مضمون خواهند گفت، علما پوست ما را خواهند کند.

این تعرضات کهنه حالا دیگر واقعاً بدتر از فحش است.

هرگاه این کارها که ذکر شد به دین اسلام به قدر ذره  ای مخالفت داشته باشند، یا به دستگاه علما سرمویی ضرر برسانند، یا از مداخل و اعتبار مستوفی ها چیزی کم بکنند، ایراد شما به جا می شد و لیکن در نیم ساعت می توان مثل آفتاب روشن کرد که مصلحت ملا و مستوفی و خیر دین و دولت در اجرای این کارها و مجبوراً و منحصراً بسته به این کارهاست.

با صد کرور سرمایه و با آن تدابیر معجزنما که سایر دول را غرق نعمت کرده در دو سال محصولات ایران سی چهل مقابل بیشتر خواهد شد.
یعنی حالا هر قدر غله و ابریشم و تریاک و تنباکو به عمل می آید ،سی چهل مقابل بیشتر شده (مالیات ایران هم سی چهل مقابل زیادتر خواهد شد) و آن وقت ملا و مستوفی، رعیت و لشکر، نوکر و پادشاه در جمیع امور خود، چنان وسعتی پیدا خواهند کرد که از تصور حالت امروزه خود وحشت نمایند.

مطلب را بیش از این شرح نمی دهم.

به سلیقه بنده کارهای کردنی عبارت از همان چند فقرات است که ذکر شد.

هر گاه این کارها را به میزان ذهن و فراست شخصی خود بسنجیم ،شکی نیست که همه معیوب و مضر و بی معنی و محال به نظر خواهد آمد.
اما هر گاه این کارها را از روی علوم معینه تحقیق کنیم، بلاتأمل تصدیق خواهیم کرد که اجرای آن ها سهل و طبیعی و موافق دین اسلام و متضمن نجات دولت است.

معنی این کارها خواه مقبول خواه مردود و اجرای این کارها خواه مشکل، خواه آسان جان مطلب این است که خارج از این کارها هرچه بکنید در فرنگستان بی معنی و جز بازیچه و اسباب تمسخر و مایه تضییع عمر دولت نخواهد بود.